Onderstaand artikel schreef ik oorspronkelijk voor de website Park Story, die nu niet meer bestaat. Het artikel verscheen op 27 oktober 2019. Ik heb het stuk hier integraal gekopieerd, zodat het opnieuw beschikbaar is.

Pirates of the Caribbean: Drie keer het roer om

“Ye come seekin’ adventure and salty ol’ pirates, eh? Sure, you’ve come to the proper place!” Sinds 1967 zijn de piraten van de Cariben te vinden in het oorspronkelijke Disneyland in Anaheim, Californië. In de tussenliggende decennia zijn ze uitgevaren over de wereldzeeën, tot bij je thuis. Wat een veroveringen!

Hoe is die zegetocht verlopen? Welke creatieve vondsten waren belangrijk voor het ruim vijftig jaar durende succes? En wat gebeurt op dit moment achter de schermen, om ervoor te zorgen dat de vrolijk zingende piraten van Disney nog eens vijftig jaar meekunnen? Kom aan boord en vaar met Park Story mee op deze ontdekkingsreis.

Walts laatste attractie

Over de invloed van Walt Disneys deelname aan de New York World’s Fair in 1964 (een soort wereldtentoonstelling over de technologische en culturele stand van zaken in de Verenigde Staten destijds) is veel gezegd, verzonnen en onderzocht. Het zou een van de belangrijkste momenten uit de geschiedenis van de Disney-parken zijn. Inderdaad zijn de effecten ervan soms duidelijk aan te wijzen. Zo verscheen op de Fair een levensechte robot van de historische Amerikaanse president Abraham Lincoln, vervaardigd door Walts imagineers (een samentrekking van imagination en engineer, de creatieve technici die ontwerpen en bouwen voor de Disney-parken). Dat type robot noemde Disney een audio-animatronic, een figuur die beweegt op basis van audiosignalen. Tevens was de Fair de geboortegrond van een nieuw ritsysteem: een darkride (overdekt ritje) waar je per boot doorheen vaart. Dat was de attractie “it’s a small world”. Het succes daarvan bracht een ander project in een stroomversnelling: Pirates of the Caribbean. Het oorspronkelijke idee van Walt nam de vorm aan van een zogenaamde walkthrough, een wassenbeeldenmuseum waar je als bezoeker doorheen loopt. De ervaringen rond “it’s a small world” leidden tot de logische maar destijds ambitieuze gedachte: wat als we een piratenattractie maken waar de bezoeker in een bootje doorheen dobbert?

Zo ge-imagined, zo ge-engineered, zullen we maar zeggen. Walt zette zijn team aan het werk om in Disneyland, aan New Orleans Square, een revolutionair attractietype neer te zetten. In tegenstelling tot “it’s a small world” zou de boottocht niet rustig verlopen. Gasten glijden al vroeg in de rit een bescheiden waterval af en moeten aan het eind weer omhooggetakeld worden. Die hoogteverschillen waren iets nieuws. Ook de figuren in de attractie zouden stukken ingewikkelder worden dan die van de voorloper. Dit keer was de hoofdrol voor personages die zo goed mogelijk leken op echte mensen. Je raadt het al: de audio-animatronictechnologie achter president Lincoln was hierbij essentieel. Grote namen uit de Disneystal waren verantwoordelijk voor het attractieontwerp. Marc Davis tekende de veelal komische scènes. Claude Coats ontwierp de aanlokkelijke locaties. Bij wijze van experiment schreef animator X Atencio voor het eerst in zijn carrière een songtekst, op muziek gezet door de meermaals voor een Oscar genomineerde componist George Bruns. Dat experiment pakte goed uit. De meeste lezers van dit artikel zullen de hit Yo Ho (A Pirate’s Life for Me) moeiteloos kunnen meezingen. O, en voor wie dacht dat Atencio misschien beginnersgeluk had – ook Grim Grinning Ghosts uit de Haunted Mansion is van zijn hand!

Walt Disney was razend enthousiast over het technische en artistieke wonder dat zijn imagineers aan het volbrengen waren. Hij toonde de voortgang in het televisieprogramma Walt Disney’s Wonderful World of Color, in een aflevering gemaakt ter gelegenheid van de tiende verjaardag van Disneyland in 1965. Uiteindelijk zou Pirates of the Caribbean opengaan voor het publiek in 1967. Jammer genoeg mocht Walt dit zelf niet meer meemaken. Hij stierf zo’n drie maanden eerder. Pirates was een fenomenaal succes, wat misschien wel cruciaal is geweest voor het vertrouwen in een Disney na Walt (ook al had hij vrijwel de volledige ontwikkeling meegemaakt en heeft hij eigenlijk alleen de allerlaatste fase niet kunnen begeleiden). De boottocht door het donker langs soms vrolijke en soms wat duistere taferelen sprak de gasten zo aan, dat er meteen werd geklaagd toen in 1971 Walt Disney World in Florida opende zonder een eigen Pirates. Een Disney-park zonder Pirates? Onmogelijk! De imagineers gingen onmiddellijk aan de slag en zetten de fout recht in 1973. Toen de parken in Tokio en Parijs in respectievelijk 1983 en 1992 werden geopend, was er vanaf het begin een versie van Pirates of the Caribbean aanwezig. Iedere editie verschilde subtiel van de vorige, maar samen vormen ze duidelijk de eerste generatie van Pirates of the Caribbean: steeds dezelfde attractie met ongeveer dezelfde scènes en personages. En in het decennium na de opening van de nieuwste versie in Parijs? Toen ging, net als toen er besloten werd van de attractie geen walkthrough maar een boottocht te maken, het roer ineens om.

The legend of Jack Sparrow

Als je het succes van de Pirates-franchise wil bespreken, ontkom je niet aan die kerel met z’n dreadlocks, een kompas dat niet naar het noorden wijst en een spraakpatroon dat doet vermoeden dat hij permanent onder invloed is. Jack Sparrow. O, pardon: captain Jack Sparrow, een van de belangrijkste personages uit de film Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl, uit 2003.

Volgens de schrijvers van de film was Sparrow op papier weliswaar een amusante schurk, maar was er geen enkele aanwijzing te lezen voor zijn bijzondere gedrag. Dat kwam uit de koker van ene Johnny Depp, tot dan toe bekend als voormalig tieneridool en acteur die liefst verdween in rollen met een vreemd randje. Niet direct iemand die een personage zoals Sparrow ‘normaal’ zou spelen. Volgens Depp is het te danken aan Dick Cook, destijds studiopresident van The Walt Disney Company, dat hij de ruimte kreeg de rol in te vullen naar eigen goeddunken. De andere hoge omes wilden Depp ontslaan…

Was het enorme succes van The Curse of the Black Pearl alleen aan Depp te danken? Vast niet. Hij heeft een grote bijdrage geleverd, zeker, maar er was meer talent aanwezig op de set. Schrijvers Ted Elliott en Terry Rossio, eerder medeverantwoordelijk voor Disney-kaskraker Aladdin, brachten de verhaallijn van de attractie terug in het script dat onder hun voorgangers was ontwikkeld. Regisseur Gore Verbinski wist de juiste toon te treffen: avontuur, humor en een pietsie spanning. De muziek kwam volgens de aftiteling van Klaus Badelt, een leerling van The Lion King-componist Hans Zimmer (later zei Zimmer dat hij de melodieën zelf had bedacht). Een keur aan Amerikaanse, Britse en Australische acteurs vormde de bende piraten en de groep keurige burgers werd aangevoerd door jonge sterren Keira Knightley (toen was ze nog “die van Bend It Like Beckham”) en The Lord of the Rings-alumnus Orlando Bloom.

De film was duidelijk een heel nieuwe benadering van het fenomeen Pirates of the Caribbean. De franchise had de overstap gemaakt naar een ander medium, van attractie naar film. Gloednieuwe personages droegen het verhaal. Je kon de film prima volgen zonder het ritje te kennen. Voor trouwe fans was er gelukkig wel een hoop herkenbaars te genieten. De scène met de hond in de gevangenis, taferelen op Tortuga, de nodige citaten en het gegeven dat de piraten in skeletten veranderen – inclusief de slok wijn die een vrije val maakt door de mondbodem van de drinkende skeletpiraat!

Disney had met de film een monsterhit gescoord, tot hun eigen verbazing. Vliegensvlug werden plannen gesmeed om een tweede en derde deel te maken. De methode leek op die van Back tot the Future, zo’n vijftien jaar daarvoor: laat het lijken alsof een trilogie altijd al de bedoeling was geweest. Een zware klus voor Verbinski, Elliott en Rossio! Delen twee en drie verdiepten de mythologie van de eerste film. De meest in het oog springende toevoeging was de grotendeels tot octopus gemuteerde Davy Jones, de legendarische kapitein van spookschip The Flying Dutchman. Het slotstuk van de trilogie introduceerde de negen Pirate Lords, Keith Richards als de papa van Jack Sparrow en… dat een dame een Pirate King kon zijn. Feministisch verantwoord, wel. Daar komen we straks nog even op terug.

Aan al het goede komt een eind, hoor je soms zeggen. Hoewel de filmreeks werd voorgezet, ontbrak volgens velen de magie van de eerste trilogie. De vierde film moest het zonder Keira en Orlando doen. Van het uitgebreide ensemble bleef überhaupt maar een handjevol acteurs over. Achter de camera veranderde eveneens een aanzienlijk deel van het team. De producenten vreesden dat de films te veel waren gaan leunen op special effects en schroefden het spektakel in de nieuwe aflevering wat terug. Dappere keuzes, maar wellicht niet de juiste. On Stranger Tides, de vierde film dus, ontving wisselende kritieken. Tot de dag van vandaag is het de Pirates-film waar het minste speelgoed rond is uitgebracht (waar blijven bijvoorbeeld de Funko Pops van Blackbeard en Angelica, Disney?).

Het is tekenend dat het jaren duurde voor het vijfde deel uiteindelijk verscheen. Dead Men Tell No Tales, bij ons Salazar’s Revenge getiteld, was de nagel in de doodskist van de filmreeks. Hoewel er aansluiting werd gezocht met verhaallijnen uit de eerste drie films, wisten de makers niet de magie van die oorspronkelijke trilogie te laten herleven. Hoofdrolspeler Johnny Depp ging door een turbulente fase in zijn leven, wat zo te zien zijn vertolking van Jack niet ten goede kwam. Waar hij in de eerste film een ongrijpbare, charmante verschijning was, leek hij in Dead Men Tell No Tales een parodie op zichzelf. Spijtig, zeker in vergelijking met Depps voor een Oscar genomineerde spel in The Curse of the Black Pearl, waarmee hij de Pirates-franchise vrijwel eigenhandig en op onnavolgbare wijze nieuw leven inblies.

Van park naar film en terug

De films gaven het merk Pirates of the Caribbean tweede leven. Waar inmiddels hele volksstammen waren opgegroeid met de attractie als de oerversie, ontstond nu bij jongere parkbezoekers de verwachting om Jack, Barbossa, Elizabeth, Will en andere filmpersonages in het ritje aan te treffen. Disney had dit snel in de gaten en terwijl de tweede film in productie was, werden cast en crew gevraagd mee te werken aan vernieuwingen in het park. Jack, Barbossa en Davy Jones kregen rolletjes in de bestaande taferelen of verschenen in gloednieuwe scènes. Jack dook zelfs op als walkaround character, een personage dat door een mens van vlees en bloed gespeeld wordt en rondloopt in de parken, om met gasten te kletsen en op de foto te gaan. Rond diezelfde tijd begonnen shows met een Pirates-tintje op, hoe toepasselijk, de schepen van de Disney Cruise Lines. Personages uit de films en uit het ritje maakten hun opwachting op boottochten langs, jawel, de Cariben, onder de goed gevonden titel Pirates in the Caribbean. Daarnaast trakteerde Disney gasten op nieuwe, interactieve taferelen in de vorm van een aantal speurtochten door het Magic Kingdom in Orlando (Florida, niet Bloom), getiteld Treasures of the Seven Seas.

Toen in 2016 het nieuwste Disneypark opende in Shanghai bleek eens te meer hoe bepalend de films zijn geworden in het beeld van de franchise. Een volledig nieuwe aanpak resulteerde in een attractie die weliswaar de naam Pirates of the Caribbean draagt, maar – zoals de ondertitel Battle for the Sunken Treasure al enigszins doet vermoeden – nauwelijks nog lijkt op het originele format. De personages uit de film spelen de hoofdrol. Het iconische liedje Yo Ho (A Pirate’s Life for Me) is vrijwel volledig verdrongen door muziek uit de films. Slechts in een paar scènes vinden we knipogen naar de oorspronkelijke boottocht uit 1967. Overigens biedt Shanghai de gasten niet slechts een Pirates-ritje (hoe indrukwekkend ook), nee, er is een volledig themadeel gewijd aan zeerovers.

Even later, in 2017, vierden de piraten hun vijftigjarig bestaan. Onder het mom van dat jubileum kwamen Jack en zijn kornuiten eindelijk naar de oorspronkelijke attractie in Disneyland Parijs – elf jaar nadat de eerste filmgerelateerde aanpassingen werden gedaan in de Amerikaanse versies. Net op tijd voor de komst van de vijfde film maar, zo moeten we inmiddels met enige melancholie vaststellen, in de nadagen van het tijdperk van captain Jack Sparrow. De komst van Jack, Barbossa, Davy Jones en Blackbeard naar Parijs was destijds niet eens het grootste nieuws. Die eer ging naar een vrouw.

Een transmediaal succes

Voor we enthousiast meevaren op bovengenoemde feministische golf (Ha, golf! Zeerovers! Savvy?) peddelen we nog één keer terug naar captain Jack Sparrow. Hij stond namelijk centraal in meer dan een filmreeks. Om de blockbusters heen bouwde Disney een complete transmediale (mediumoverstijgende) ervaring. We hebben de aangepaste attracties, de walkaround characters en de shows aan boord van de Cruise Lines al genoemd. Daarmee is echter lang niet alles gezegd.

Toen de eerste film uitkwam, was Disney totaal niet voorbereid op een monstersucces. Dat bleek The Curse of the Black Pearl wel degelijk te zijn, dus was het besluit om meer films te produceren vlug genomen. Daarnaast werd een opvallendere keuze gemaakt. Hoewel Disney al decennia allerlei crossovers zoekt tussen films, strips, attracties en merchandise, werd dit zelden gedaan met een stevige stijlbijbel in de hand. Niemand sprak met elkaar – de tekenfilmmakers richtten zich op nieuwe afleveringen, de poppenfabrikanten bekommerden zich om de knuffels. Met het inhuren van Starlight Runner, het entertainmentbedrijf van Jeff Gomez, koos Disney bewust voor een andere koers. Met Gomez aan het roer gingen alle creatievelingen onderling juist het gesprek gaan, om elkaar te inspireren én om te zorgen dat alle uitingen rond Pirates op elkaar waren afgestemd.

Op die manier ontstond een indrukwekkend web van verhalen en producten in de Pirates-lijn, die elkaar niet tegenspraken. Gomez en de zijnen lieten bijvoorbeeld optekenen wat het achtergrondverhaal van Sparrow was. Op basis van dat document sloten uitspraken in de vervolgfilms naadloos aan op wat er in strips en boeken werd verteld over de jonge Jack. Zelfs de vijfde film voegde zich hier nog naar: conform de stijlbijbel van Gomez is Jack in de flashbacks bemanningslid op de Wicked Wench (de naam is te zien op de achtersteven), het schip dat pas later de Black Pearl zou gaan heten. Die wijze van alle media-uitingen voort te laten komen uit één overkoepelende mythologie, is een schoolvoorbeeld van transmedia storytelling. Op de site van Gomez, starlightrunner.com, is te lezen dat deze aanpak als model dient voor de huidige contentstrategie van Disney.

“We wants the redhead!”

Een van de meest in het oog springende veranderingen in de attractie rond de vijftigste verjaardag van Pirates of the Caribbean, is de nieuwe rol voor de dame met het rode haar in de veilingscène. Vanaf het begin in de jaren 60 was ze een kenmerkend onderdeel van de attractie. Oorspronkelijk was ze het topstuk van de veiling, de schoonheid die alle piraten graag wilden kopen. Dat zeiden ze ook in zoveel woorden, om de veilingmeester aan te sporen haast te maken met de in hun ogen minder begeerlijke dames: “We wants the redhead!” Vrouwonvriendelijk? Absoluut. Passend bij het woeste piratenleven? Waarschijnlijk. Maar het ruige zeeroversthema kon het klassieke tafereel niet behoeden voor veranderingen anno 2018. De veilingscène werd aangepast. Niet langer zijn vrouwen te koop. Nu draait het om kippen en rum. Nadeel van de nieuwe aanpak: de populaire redhead had ineens geen functie meer. De imagineers vonden al gauw een oplossing. De dame was niet langer koopwaar, maar ze was zo populair dat ze ook niet kon verdwijnen, dus… is ze ingelijfd bij de piraten! Na vijftig jaar bevatte de attractie zo voor het eerst een vrouwelijke zeerover.

Het vernieuwde personage kreeg een naam, Redd, wat getuigt van meer respect dan de simpele aanduiding redhead. In de versies in Anaheim en Orlando heeft ze zelfs tekst. Ze gaat de dialoog aan met de veilingmeester die haar voorheen slechts als product behandelde. En daar houdt haar vergrote rol niet op! Redd is ook een walkaround character geworden. En zelfs dat is niet het einde van de plannen die Disney heeft met Redd. Nu de hoogtijdagen van captain Jack Sparrow achter ons liggen, is het volgens de studio van ome Walt tijd voor een vernieuwing van de filmreeks. Wie de hoofdrol krijgt in deze geplande reboot? Hoe kan het ook anders. Redd! De scenarioschrijvers achter Marvel-antiheld Deadpool hebben een poging gewaagd om het script te verzorgen, maar zijn alweer gestopt. Op dit moment is nog niet bekend of hun opvolgers al gevonden zijn. Het lijdt geen twijfel dat er achter de schermen volop doorgewerkt wordt aan een herziening van de Pirates of the Caribbean-films, met volgens het laatste nieuws Redd als centraal figuur.

Na het begin in de jaren 1960 is er elk decennium wel iets toegevoegd aan de Pirates of the Caribbean-franchise. Op het moment van schrijven komen de jaren 2020 met rasse schreden dichterbij. Hoe nu verder voor de zeerovers? Wij denken dat Disney er goed aan zou doen, om met Redd een heel nieuw hoofdstuk in de Pirates-franchise te starten. De derde generatie, zou je kunnen zeggen, na de oorspronkelijke attractie en het Jack Sparrow-tijdperk. Tijd voor iets nieuws, met (veel) meer ruimte voor vrouwen in het verhaal, wat goed past in de tijdgeest (zie bijvoorbeeld Rey in Star Wars). Natuurlijk is het leuk om te blijven knipogen naar de klassiekers, met in het achterhoofd de aloude wijsheid: “Disneyland is not a museum.” We gaan verder in de vaart der volkeren. Redd zou wel eens een heel geschikt boegbeeld kunnen blijken voor de nieuwste golf aan piraterij. Met z’n allen: “Yo ho, yo ho, a pirate’s life for me!”